domingo, 13 de decembro de 2015

CANCIONEIRIÑO DE COMPOSTELA



CANCIONEIRIÑO DE COMPOSTELA / Xosé Filgueira Valverde
1932
NÓS, Pubricacións Galegas e Imprenta. Hortas, 20. Santiago
28 páx. ; 24 Cm.

A separata exenta Cancioneiriño de Compostela escrita por Xosé Filgueira Valverde foi publicada por Nós en Compostela en 1927.

O texto apareceu previamente nos números 103 e 104 do boletín Nós, nos meses de xullo e agosto de 1932. E precisamente o primeiro destes números, publicado o día de Galiza de 1932, recolle monograficamente o traballo de Filgueira; circunstancia pouco habitual no boletín, que salvo raras excepcións ofreceu contidos variados tanto en xéneros como en colaboradores.

N’esta diada de galeguidade, en que toda a Terra Galega, ergueita n’un pulo baril de rexurdimento, esalta as lembranzas da sua hestoria e folga no ensoño dos seus degoiros, NÓS quer escolmar unha abada lírica de poemas composteláns, en loubanza da nosa cidade sagra, canle e sorbedoiro dos nosos anceios.

En alaudo de Compostela enchen hoxe as nosas páxinas a ourivesaria dos segreles, os labrados milagreiros das Cántigas, as lucencias da noitada barroca, o raiar de abrente dos precursores, o palor estelar de Rosalía, i-este vizoso frolecer de agora, que orballa de espranzas o esprito de Galicia (extraído do limiar do Cancioneiriño).

Revistas Nós nº 103 e 104

O exemplar do Cancioneiriño de Compostela utilizado para escribir esta recensión está dedicado polo autor ao profesor Mendes Correia, en abril de 1935.
 
Pro o Dr. Mendes Correia grande amigo e sabido mestre coa lembranza dunha semá inesquecibre
Filgueira
Porto 6 de abril de 1935

O traballo recolle cancións dedicadas a Compostela desde o medievo até o momento da publicación, e constitúe un corpus descritivo da cidade a través dos ollos dos seus trobeiros e poetas. Nunca antes unha cidade galega merecera unha escolma monográfica coma esta, que de novo sería ampliada polo autor en 1969 dando ao prelo outra máis ampla titulada Cancioneiriño novo de Compostela, publicada en Vigo na colección Pombal da editorial Castrelos, propiedade dos irmáns Xosé María e Emilio Álvarez Blázquez.

A separata comeza falando dos cancioneiros medievais composteláns que xurdiron do contacto entre o xeito lírico autóctono e as influencias chegadas de fóra a través do camiño francés, principalmente occitanas, cando a lingua galega compartiu coa provenzal a hexemonía poética do occidente románico. O Cancioneiro da Vaticana escolma os froitos daquel florecer lírico.

Entre os trobeiros que cantaron a Compostela nos séculos XII e XIII, Filgueira escolle os nomes de Bernal de Bonaval, Airas Nunes, Xohan Airas e o estranxeiro Pero Amigo de Sevilla para trazar o perfil biográfico e escolmar algunhas cantigas:

A Bonaval quero eu, mha señor, ir
e, dés cuand’eu, ora de vos partir,
os meus ollos non dormirán.

   Irme hei, pero me é grave de facer,
e, dés cuand’eu ora de vos toller,
os meus ollos non dormirán.

   Todavía ben será de probar
de m’ir, mais, dés cuand’eu de vos quitar,
os meus ollos non dormirán.

(Cantiga de Amigo 660, Bernal de Bonaval)

O segundo capítulo está dedicado ás Cantigas de Santa María, de Alfonso X, onde Filgueira identifica unha única composición localizada en Compostela, e non na mesma cidade senón “en terra de Santiago”, poñendo de manifesto a case total ausencia das milagres do Apóstolo no cancioneiro. Filgueira apón estas ausencias á posición política que mantivo o rei en contra da igrexa de Compostela.

E de tal razón como esta
un miragre mui fremoso
vos direi, que fez a Virxen
Madre do Rei poderoso,
en terra de Sant-Iago,
en un logar montañoso (...)

No terceiro capítulo Filgueira trata a decadencia, datada no período que vai desde Rodríguez de la Cámara, último elo da corrente iniciada por Bernal de Bonaval, deica o romanticismo. Como representantes da Galicia Barroca, o autor escolma versos do escuro abade de Urdilde e Xil Taboada, estes últimos escritos na honra de Alonso de Fonseca.

Dou a Fonseca Sant-Iago
vida, Fonseca honrou:
que é mais a honra que a vida
o dixo hasta Cicerón (...)

De novo no século XIX a lingua galega recupera a expresión poética cos Precursores, escolmando entre os que dedicaron os seus versos a Compostela poemas de Xosé García Mosquera, Xohan Manuel Pintos, Francisco de la Iglesia e Marcial Valladares.

Tamén, por ser natural de Compostela e pola grandeza da súa obra, Rosalía merece un capítulo á parte e Filgueira escolma os poemas: Na Catedral, En Cornes e San Lourenzo.

No trienio 1872-1875, Sant Iago exerceu un infruxo determiñante sobre a obra de Rosalía. Así a presencia da nosa cidade é vital nas suas mellores páxinas. Maormente son os libros: “Do intimo!” e “Da Terra” onde ten de se facer máis patente esta xurdia presencia.

Os versos de Rosalía e Pondal crearon escola nas letras galegas. O segundo é o poeta humanista, clásico, e a primeira a folclorista e representante do romanticismo. Entre os moitos poetas que xorden arredor das revistas literarias compostelás e os Xogos Florais, Filgueira destaca pola súa relación con Compostela os casos de Lamas Carvajal e Barcia Caballero.

Xa por último, o autor introduce un capítulo titulado Poetas de hoxe, onde indica que os novos poetas entre os que cita a Amado Carballo, Manuel Antonio, Otero Espasandín ou Fermín Bouza, non aluden a Compostela nos seus poemas, senón que reservan os temas composteláns para a prosa. Xa que logo, Filgueira escolma textos dos poetas que devalan entre a xeración dos Xogos Florais e a lírica do seu tempo, e así recolle poemas de Eladio Rodríguez, Avelino Gómez Ledo, Ramón Cabanillas, Julio Dantas, Augusto Casas, Victoriano Taibo, López Abente, Álvaro das Casas, Carballo Calero e Euxenio Montes.

Tanto os temas como a técnica é moi diferente en todos eles. Entre os poemas escolmados está tamén Un novo día, de Gonzalo López Abente, incluído no libro de poemas Nemancos.

Sant Iago: Gran Día:
As lindas estrelas de noite báilano
na anchurosa vía
que no azul branquexa do ceo lonxano.
Lañouse a ferida sanguenta do día
e o gromo bermello do sol pol-o abrente
ergueuse lucente
os mundo enchendo de amor e alegría.
Hosanna! cantaron os bélicos mares
Hosanna! ecoaron os altivos montes.
Hosanna! escoitóuse por antre os pinares,
na i-auga dos ríos e a linfa das fontes.
Abalando no ambente
tremecente,
a fror pura e delicada
de alborada,
despertóuse do sono en que durmía,
e armoñosa, na gaita, â vella usanza,
debullou a canzón de un novo día
envolto no perfume da esperanza.

O traballo péchase cunha mostra de poesía popular representada polo Romance de don Gaiferos e algunhas cantigas populares.

Indo eu para Sant-Iago
na ponte de Sigüeiro
chameille á un vello meu sogro
e saléume verdadeiro!

(1)   Fonte da imaxe de Xosé Filgueira: filgueiravalverde.blogspot.com.es
 

xoves, 19 de novembro de 2015

A MULLER NO CANCIOEIRO GALEGO

A MULLER NO CANCIOEIRO GALEGO / Xaquín Lourenzo Fernández
1932
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Hortas, 20. Santiago
17 p ; 27 Cm.

A separata exenta A muller no cancioeiro galego de Xaquín Lorenzo Fernández, foi impresa por Nós en Compostela en 1932.

O texto publicouse previamente no boletín Nós, nos números 98, 99 e 100, entre febreiro e abril de 1932.

O exemplar utilizado para facer esta recensión presenta a particularidade de ser un orixinal de imprenta dos usados por Casal para confeccionar a tirada posterior, que Xaquín Lorenzo entregou ao profesor Antonio Mendes Correia (2), tal e como consta na dedicatoria manuscrita:

Seminario de Estudos Galegos
Santiago
Ao Proff. A. A. Mendes Correia
coa ademiración do Autor
Sant. Yago, 29-11-32

Lorenzo expresa neste traballo a intención de establecer as características da muller galega na cultura popular, a partir das cantigas de gabanza e as de crítica e despeito.

Para recadar os textos, o autor escolma outros cancioneiros, algúns deles inéditos, ordenados entre outros por Pérez Ballesteros, Bouza-Brey, Cotarelo Valledor, López Cuevillas, Antón Fraguas, Lois Tobío e Xurxo Lorenzo.

Revista Nós, números 98, 99 e 100
Entre as cantigas que gaban o amor polas mulleres atopamos exemplos coma estes:

Pasei o mar de Ferrol ferrolana por te ver; pasei o mar de Ferrol a pique de me perder.

Penitencia rigurosa me deron por querer ben; si querer ben é pecado non se salvará ninguén.

C-unha codia de pan quente, unha sardiña salgada e un abrazo dunha nena pasa un home unha somana.

Claro que este amor non sempre é desinteresado.

O carballo que é pequeno tamén fai pequena sombra; a rapaza que é bonita pequena dote lle abonda.

Tamén as mulleres manifestan as súas preferencias no cancioneiro popular.

O zapato quere a media, a media quere o zapato; a meniña que é bonita tamén quer o mozo goapo.

Non te fíes de muller, anque son muller o digo: a muller engana ô home que seña máis entendido.

Unha chea de cantigas rexouban os defectos das mulleres.

Todol-os ánxeles teñen un anaco de muller; o demo tamén foi ánxel, que coidado che hai que tér!
       
Alabado sea Dios, que xa veu a barateza: os homes á catro pesos, as mulleres á peseta (tamén hai unha variación: os homes á catro cartos as mulleres á peseta).

Moitas cantigas gaban as mozas louras e roxas e outras tantas rexeitan as morenas.

Paxariño millarengo que estás na punta do toxo, toma, lévalle esta carta âs nenas do pelo roxo.

Moreniña, moreniña, vaite lavar ô cachón, que por moito que te laves es morena de nazón.

Anque che son moreniña eche do polvo da eira; verasme para o domingo como rosa na roseira.

Claro que non todo son críticas.

Quedache de vir âs nove viñeches âs nove e media: ti non sabes que é pecado engañar a unha morena.

Outro clásico das cantigas son os ollos das mulleres.

Solo por ver os teus ollos: que a sede moita non era, fun â fonte á beber auga debaixo de unha pereira.

Ollos verdes son celosos, os negros son churrusqueiros, pero eu quero os azules que son mais namoradeiros.

O autor afirma que “Non son partidarios os nosos mozos das delgadas. Ista coalidade, tan alaudada, n-outros cancioeiros, atopa poucos partidarios no noso. En xeral, os mozos, sin gabar âs que son grosas, búlranse das delgadas.”

Eres alta como un pino, delgada como un chantón: quen te ha de querer a tí, demonio de lubión!

Tamén hai cantigas nas que as mozas alardean dos seus amores.

Cinco xustillos teño de diferente color e cinco amores tamén para escollel-o millor.

Anque me vexas con outro non te afrixas nin te asustes, que non hai Santo sin ter ô menos un par de luces.

Anque me vexas casada non me perdal-o cariño, que podo quedar viuda e mais casarme contigo.

Claro que tamén os mozos pagan coa mesma moeda.

Teño un amor na montaña teño un amor montañés; teño un amor na montaña, na ribeira teño tres.

A vaidade merece o escarnio do cancioneiro.

Si tua nai quere reis na baraxa tenche catro: rei de ouros, rei de copas, rei de espadas, rei de bastos.

O despeito é outro dos temas comúns nas cantigas.

Andivecheste alabando que eu te quería e te quero; tamén pódeste alabar que te quixen e te deixo.

Candeleiro de tres luces non derretal-o metal; si tí me tiveras lei eu che sería leal.

Non me fales mal dos homes que lle quero moito bén: salalos, salpementalos e botálos na sartén.

Poucas cantigas fan referencia aos sogros.

Miña nai cando me reñe peta co pé no sobrado: ela dí que non quer xenro e eu xa llo teño buscado.

Tua nai, tua nai, ten a sona de borracha, pelexa, porcona; e teu pai, e teu pai tamén tén de borracho, pelexo, tamén.

Pero si hai unha chea delas que falan da nai.

Miña nai como é moi probe e non ten pan que me dare, éncheme a cara de bicos e despois rompe a chorare.

A través destas cantigas, o autor establece o canon da muller galega na tradición da cultura popular.

O que primeiro sai â vista é a sua côr: a moza galega debe ser loira. Non é preciso que teña loiro o cabelo: bástalle tel-o tipo. A cara, redonda e colorada, anque tamén pode tel-a branca; os ollos, castaños ou cecais tamén azús. Non debe ser alta, antes ben, prefírese baixa e non precisamente delgadas (...) A capacidade amatoria das mozas galegas alarma incruso ôs mesmos galáns que valeiran o seu inxenio en cantigas que critican ésto. Ô lado de ésto, vemos na nosa muller unha gran constancia cando chega á querer firmemente e o seu amor é correspondido (...) Vémol-a tamén como boa filla; anque âs vegadas pareza dar de lado ôs mandados da nai, ésta é querida e respetada por ela. Ante o pai, non manifesta tanto cariño, senon temor (...) Finalmente, como nai, vémol-a aparecer disposta á se sacrificar pol-os fillos, sendo seu agarimo nos momentos difízles da vida.

(1)    Fonte da imaxe de Xaquín Lorenzo: Academia Galega
(2)    António Augusto Esteves Mendes Correia. (Porto, 1888 – Lisboa, 1960). Antropólogo, médico, profesor e político.