VERSOS A TRES CÁS O NETO

VERSOS A TRES CÁS O NETO / Montes, Euxenio
28 de outubro de 1930

Editorial Nós – A Cruña. Avenida de Linares Rivas, 50

Volume XXXVII

110 p ; 20 cm.

O libro de poemas Versos a tres cás o neto do escritor Euxenio Montes Domínguez, foi impreso por Nós en outubro de 1930 no obradoiro da Avenida de Linares Rivas da Coruña.

Montes foi un escritor e xornalista que escribiu en galego e castelán. A súa obra literaria en galego está composta polos libros: O vello mariñeiro toma o sol, e outros contos (Céltiga, 1922), Tres contos de cegos (1922) e Versos a tres cás o neto. Tamén escribiu o ensaio Estética da muiñeira (Revista Nós, números 13 e 14 (1922) e 15 (1923) – estes foron os tres últimos números da revista publicados en Ourense).

Os poemas están dedicados ao pintor ourensán e membro da xeración Os Novos (1), Cándido Fernández Mazas, quen tamén ilustrou a capa da primeira obra publicada por Euxenio Montes en Céltiga: O vello mariñeiro toma o sol.

Ó Candido Fernández Mazas que alá en París – 26, rue du faubourg St. Jacques – decía estes meus versos para que crecese a herba.

A poesía de Montes encádranse na vangarda dos anos vinte, e máis concretamente está influída polo hilozoísmo de Amado Carballo, bebendo coma el na tradición popular que os poetas da vangarda procuran renovar.

Tornan as vacas para a aldea;
vacas roxas, vacas mouras
vacas da coor marela.

Xa tiraron do carro mancado,
xa cabelaron c’un arado a terra,
xa deixaron nas augas dos regos,
onde elas beberon, fiiños de estrelas.

O vello mariñeiro toma o sol

Non obstante, Euxenio Montes frecuentou os poetas ultraístas madrileños durante os seus anos como estudante e publicou os primeiros poemas antes de ver a luz Proel, de Amado Carballo. En agosto de 1919 e ao tempo de recibir a beizón literaria por parte de Vicente Risco, quen aprecia nel “a eistrema esquerda da literatura”, Montes publica no número 96 de A Nosa Terra os poemas Noite – dedicado a Vicente Risco – e Neve – dedicado a Antón Lousada.

Neve

Baixan puntas d'estrelas
Bican as corozas e deixan parches nos traxes
Dorm'a neve no colo do outeiro
Telón d'un cine crebándose nos ollos
Store cubrindo o hourizonte
As cuartillas choven pelotas de tennis
Qu'o chegar â terra non queren brincar
A neve chama nas portas c'os cotovelos
A terra é o despacho d'un poeta cuberto de cuartillas que choran
Brinca o sol
A luz da carabiolas
Rin os piñeiros ensinando os dentes
Os espellos están crebados no chao
O azogue roubou dúas áas e fuxe a cabalo do lombo do arco da vella

O mozo poeta tende unha ponte entre o ultraísmo madrileño e o galeguismo ourensán, espertando en Risco o interese por desenvolver unha poesía de vangarda en galego. (2)

Entre 1922 e 1930 Montes publicou en diferentes medios – Nós, Rexurdimento, A Nosa Terra, El Pueblo Gallego, La Zarpa – os poemas reunidos baixo o título Alalás da noite de S. Xoán. O libro non chegou a ver a luz con ese nome, pero algunhas destas composicións apareceron logo modificadas no volume Versos a tres cás o neto. (3)

A partir de 1930 e levado do espírito innovador da vangarda, que en esencia procura substituír o vello polo novo, Montes percorreu un camiño persoal que o afastou dos intelectuais galeguistas. Esta xeira conduciuno a participar na fundación da Falanxe Española en 1933, adheríndose ao fascismo español. Desde ese momento abandonou o uso literario do galego.

Sinopse da obra

Debido a que as composicións foron escritas ao longo do tempo, o autor procura fornecelas dunha certa unidade temática e estilística, agrupándoas baixo diferentes epígrafes. O primeiro deles é Romaxes.

Pol-as corredoiras
               que lamben o chau,
as cántigas baixan
               collidas da mau.

O poeta recrea a tradición popular nos cinco poemas de Romaxes.

A lúa viña de volta
do San Andrés de Teixido.
Os arbres eran pandeiros,
rugaban, â noite, os grilos.

A lúa viña de volta
do San Andrés de Teixido.
Por atrapala, un luceiro
foi, sin folgos, de camiño.

Baixo ponlas de cerdeira
froleceron os seus bicos.
As cereixas eran novas
i-abermelláronse ô oubilos.

Xa chegou o vrau. Xa cantan
os mozos de Vilariño.
Lúa chea, lúa chea
ti, lúa, vas ter un fillo.

Ay, que a lúa está
                          empreñada.


Ay, que está grosa e sin
                          brilo.

Contos de meigas é un poema animista escrito en catro tempos, onde a natureza ocupa o lugar dos homes para narrar as cabalgadas dun fidalgo (o vento) temido polos aforados (as árbores) e a vinganza dos ofendidos (a brétema) ao tomar a xustiza pola man.

(…) O Vento – cara de prata –
marcha, ôs outeiros choutando,
pra cobrar foro de angurias
i-o laudemio dos carballos.

Os arbres – malpocadiños –
vanno, humildes, saudando.
Enguruñadas, as follas
marmuran non sei que diaño. (…)

A Biografía do liño recrea en cinco poemas a vida da herba: Cantiga de espadelada, Bautizo, Namoro, Morte e Enterro.

Ehí ven o tempo de mazar o liño.
Ehí ven o tempo do liño mazar.
Ehí ven o tempo en que as follas do millo.
Todas espidas se queiran bañar. (…)

Briznas de vento reúne sete poemas onde Montes fala con saudade da natureza: Alalá de Ribadavia, Serán, Camiño, Brétema, Río, Semana Santa na ría e Don Galán.

Nas debesas dos fumos
as machadas do vento.
I-a serán – vella velliña
cruza, levando ôs ombreiros
feixes de chuvia e de friaxe
pra que se quente o silenzo. (…)

Deseguida os cinco poemas de Antoloxía de salayos – Tatuaxe; camiño, vento, río; Nouturno; Madrigal; Adeus – fálannos dun amor lene e poético, apenas insinuado.

A noite, como un guardia,
acádanos na esquiña.
O arbre está calado
como a túa mau i-a miña.

Inyeuciós do silenzo
máis doces que a morfina.
Cosen carnes de sombra
con mil agullas vivas.

Adeus. Remo no río
de esas verbas non ditas.
(Os anxos forman cola
pra coller o tranvía).

Postaes das vilas rende homenaxe a tres lugares: Compostela, que inclúe os poemas Pardaus e A morte do silenzo; Corcubión e Ourense, cos poemas Miño e Rua de don Juan de Austria.

Os pardaus queren casarse
co-a vila de Compostela.
Gallas en frol de campanas
amañecen nas fenestras.

Os pardaus queren casarse,
que van de ruada â eigresia.

A xeira do ano está recollida nos catro poemas do Calendario.

PRIMAVEIRA
Eu, e mais o arbre, escrebimos
cartas con merlos de urxencia,
os dous, a un tempo, pedímoslle
unha cita â primaveira. (…)

VRAU
Quen ten ceifa nas eiras, mediodía,
si está co-a boca aberta dormindo a siesta â ría. (…)

OUTONO
Farto de non ser nada, Deus meteuse a tendeiro.
Cando lle mercan os días sabe roubarlle ô peso. (…)

INVERNO
A neve veu decindo que ela non resbalaba,
i-está no chau. A todos os arbres caille a baba. (…)

O libro remata cun monllo de sete poemas diversos, precedidos dunha folla en branco onde debería constar o título do epígrafe, no que semella ser un erro de impresión. En xeral, estes son os versos máis innovadores.

ELEXÍA Ó LUIS AMADO CARBALLO

Ti levabas a morte como o ollo leva o branco,
ou cecais como o dedo leva a uña, â medida.
Cada día limpábala co polisoir do ocaso
pra poderte ollar nela, cal Combarro na ría.

Luís Amado Carballo. É pra tí esta elexía,
que eu ben sei que ô xantar pedías dous palillos.
Cando chegou a carta – na maleta a sorrisa –
fuches depresa sábado a atrapar o domingo.

(1)  A esta xeración dos anos trinta tamén pertencen, entre outros, Maside, Colmeiro, Laxeiro ou Seoane. Procuran crear unha pintura representativa de Galiza que supere o enxebrismo anterior, pero sen romper coa tradición.

(2)  Vinte poemas galegos de Euxenio Montes non recompilados. Antón Capelán Rei.

(3)  Ibidem anterior. Noite de «San Xuán», «Canta o sol verdecente entre o carballo» e «Romace ô mar» todos eles publicados en xaneiro de 1923 na revista Rexurdimento de Betanzos. «Morre o silenzo en Santiago» publicado en El Pueblo Gallego en xullo de 1930.