CONTOS DO
CAMIÑO E DA RÚA / Otero Pedrayo, Ramón
14 de xullo de 1932
Nós, rúa das Hortas, 20, baixo. Santiago.
Volume LII
114 p ; 18
cm.
Os Contos do
camiño e da rúa escritos por Ramón Otero Pedrayo foron editados por Nós en xullo de 1932 no obradoiro da rúa
das Hortas de Compostela.
Otero escribiu tres coleccións de contos ao longo da súa
vida. Os primeiros foron os sete relatos incluídos nos Contos do camiño e da rúa, publicados en 1932. En 1957 a editorial Galaxia
había publicar outro monllo de vinte contos baixo o título Entre a vendima e a castañeira (2) e de novo
Galaxia editou nove máis en 1988 na edición póstuma Contos de Santos e Nadal (3). Con estes dous últimos libros o
autor deixou inacabado un ciclo narrativo que pretendía abranguer a xeira do
ano, composto por relatos breves.
Ricardo Carballo Calero celebrou a publicación
dos Contos do camiño e da rúa cunha ardente crítica na revista Nós en 1932 (4).
Ninguén pode
discutir á Otero Pedrayo a groria de ser o creador da moderna prosa galega (…)
Otero Pedrayo ten unha prodixiosa facilidade para captar ambentes, pra nos dar
unha sensación de época; pero o cume do seu arte está cando narra a vida galega
do dazanove, especialmente a vida fidalga aldeán, a vida dos señores nos pazos.
|
Libros de contos publicados por Otero Pedrayo |
Como ben indica RCC, ao longo da súa obra Otero narrou de
xeito principal un mesmo tema desde diferentes perspectivas: o ocaso da caste
dos fidalgos, un grupo épico que escribiu boa parte da historia rural de Galiza
durante os séculos XVIII e XIX, e que ao cabo desapareceu coa chegada da idade
contemporánea.
Dos sete relatos incluídos no libro, seis deles tratan este asunto. Unicamente o titulado Medicina
legal, onde Otero fala das envexas entre dous veciños, aborda outra cuestión.
O mesmo RCC volverá anos máis tarde sobre este mesmo
libro desde a revista Grial (5):
Otero era dono dun
estilo persoal e inconfundíbel. Os seus relatos, estando fortemente enraizados
na temática galega, amosaban un ár moderno e europeo que lles daban
estraordinaria prestanza. Otero contaba eficazmente, evocaba ambientes con
vividez e esbozaba persoaxes con penetración. A forza, a tenrura na
interpretación da realidade manifestábase nestes contos ao traveso dunha
cultura moi fina.
Xa desde o primeiro relato breve publicado por Otero na
revista Lar en 1925 (Pantelas, home
libre. Lar, revista quincenal nº 8) resulta evidente a modernidade literaria
da que fala RCC. A prosa de Otero está impregnada da visión redentora adoptada
polos homes de Nós, chamados a rachar co lirismo anterior á procura dun novo público e por extensión dun novo pobo
até daquela inexistente. As pequenas editoriais como Galaxia, Céltiga,
Alborada, El Noroeste… e principalmente Lar e Nós, ofreceron o soporte
necesario para que esta nova xeración de escritores removesen a conciencia do
país, introducindo Galiza nun novo tempo literario.
Sinopse da obra
A SIRENA
Neste conto Otero, a quen podemos adiviñar no mozo
fidalgo protagonista, don Lionardo da
Mirteira, fai a súa profesión de fe galeguista e utiliza como símbolo de
redención a serea deseñada por Castelao para o escudo de Galiza. Lionardo
agarda durante un tempo escuro a chegada da serea, sabendo non obstante que
está chamado a facer grandes cousas.
Ise rapaz leva algo
en sí e xa falará co tempo. Eu sei un pouco da sua traxedia. Ama, como eu améi,
ôs labregos i-ôs mariñeiros, as lêndas antigas; e un porvir pra Galicia. Eu
amolecín neste noxento vivir. Il non. Trunfará, pois sabe calar, desprezar i
agardar. A mín matoume iste meu falar sin tino i-o gosto do viño e da priguiza.
Ao cabo Lionardo arrinca a serea das profundidades e lévaa canda
el ao pazo para abraio dos veciños, comezando xuntos unha nova vida.
Guiaremos
i-aconsellarémos ô labrego ie mariñeiro, teimaremos ceibar â vila das mâs
costumes noxentas i-envilecedoras. Cecáis agora non comprendades o que vos
quero dicir. Xa o veredes andando o tempo i-o exempro noso. É preciso que
n-ista terra brile tamén o sol da meia noite!
A CRIADA
Balbina deixa
a casa dos pais para ir servir na vila. A nai procuroulle unha casa onde traballar
e así foron pasando os anos até chegar deica a casa brasonada dos arcos, onde viven
os vellos señores co seu neto Paulos,
un mozo feble a quen protexen afastándoo do exterior.
Unha noitiña a
Balbina i-o Paulos fuxiron. Foi ela quen o roubou pra darlle a vida. A aboa, o
porteiro, as mulas vellas do coche, os libros da Bibrioteca, desfixéronse como
os mobraxes comestos do verme ô franquear as fiestras ô aire ceibe. Eles, os
fuxitivos, acoubaron n-un pazo escanastrado da casa de Paulos. Deseguida
froleceron os eidos i-o Paulos debullou con fame de vida a beleza dos agros (…)
as grandes castes fidalgas teñen as suas raíces na terra e â terra han voltare
pra vivir.
O FIDALGO
Este conto é o mellor de cantos escribiu Otero. O relato
narra diversos episodios na vida dun fidalgo finado co século XIX, prototipo e
resume dos morgados rurais.
Soilo unha vez soupo
o que fora unha doencia; endexamáis fixo un razoamento. E ninguén dubida que
foi un gran señor.
Otero personifica no don
Xohán decadente a grandeza e ao tempo os vicios da caste.
D. Xohán gardando
unha superioridade sin decatarse d’elo, vai botando na mesa, en onzas como
soles, centos de tegas de centeno, parexas de bois ornato dos feirás e pasmo
dos labregos, sembraduras, nabeiras, toradas de vellos carballo dos que rexistran
como arquivos nos fermosos circos do seu tronco o maino e seguro decorrer das
sazóns, moios de viño, dreitos de señorío.
Trouleou canto quixo, casou cunha muller santa e deixou a
terra sementada de fillos naturais. Os labregos recoñeceron nel un grande
cabaleiro e os animais apreciaban unha dignidade superior. Pero toda aquela
grandeza esfarelou cos cartos saídos a regos da casa e D. Xohán tivo que
traballar como oficinista para pasar os últimos anos humildemente na cidade.
Ao cabo, enfermo, decidiu pórlle fin á vida.
D. Xohán fixera o
primeiro e derradeiro razoamento encól de sí: estaba doente, non podía pensar a
door, e pegárase sinxelamente un tiro como fixera moitas veces cos cáns vellos
ou enfermos. Sin remordemento, sin vanidade, sin pecado.
O PECADO
As fiestras abríanse
curiosas todal-as mañáns e a primeira badalada da ialba baixaba consoladora á
limpar as tebras d’un pesadelo que ninguén podía defiñir.
As rúas apracibles da cidade onde a vida transcorre como
un soño serven de marco ao conto que nos fala do Pecado, “un señor, aínda que furado por
todal-as goteiras d’unha decadencia sen romedio”. A vida do Pecado transcorre
entre a oficina e o casino, como cabe agardar da súa orixe fidalga. Todo nel,
desde a roupa até o corpo escanastrado, anuncian a decadencia.
Levaba un negocio de
Clases Pasivas. I-é xusto dicir en descargo do home terribre, (…) que
endexamais o Estado hespañol tivo un representante millor pra encarnare a
direición da Danza Macabra das crases pasivas.
Desde o seu negociado roña nas viúvas e nos orfos como se
os pesos pagados foran seus, botándolles na cara o seu parasitismo. O Pecado
casou con dona Isolina, unha muller
boa a quen martiriza decontino. Pero todo cambia cando o vello farrapo namora
dunha moza veciña. O Pecado envíalle cartas que, sen el sabelo, responde dona
Isolina. Cando ao cabo enferma e fica ao coidado da dona, descubre o engano.
Se non dixeron
verbas, e por primeira e derradeira vez os esposos xuntáronse n’unha longa
aperta de desesperado e saudoso amor.
O PAZO DAS
CINCO CHAGAS
Desde a morte da dona, don Ramiro renunciou ao mundo. Antes deixaba o pazo para ir á
cidade, onde a súa presenza atronadora e festeira non deixaba indiferente a
ninguén.
O pazo era nomeado
das cinco chagas pol-as cinco da paixón de El Señor simbolizadas na pedra
d’armas do portal.
O fidalgo tiña tamén cinco fillas. “E algús dicían: o pazo das cinco rosas, frolecidas no
inmorrente roseiro da beleza”. Don Ramiro quixo ocupar o lugar da nai,
pero non foi quen de rachar a barreira que as tres fillas máis vellas puxeron
d’arredor. María do Carme e María do Pilar entoleceron e acabaron
pechadas nun manicomio. María Rosa
morreu de quenturas.
Entón o fidalgo tivo un súpeto acordo e, collendo as dúas
pequenas, Xacinta e Margarida, fuxiu con elas para América.
O pazo ficou
deserto, os eidos e o xardín volvéronse á bravo, a fonte cantigóu illada e
fadal a mesma canción entr’os buxos amarelos, as silvas cubriron a pedra da
solaina e o vento do largo peneirado pol-a armuñía enigmática dos pinos choutóu
tolo, bulreiro, terribre e irónico nas salas desertas do Pazo das Cinco Chagas.
MEDICINA LEGAL
O señor Venerando descubre os cimentos da primeira casa
da aldea na estrada nova, no eido do seu cuñado Delmiro.
Poría un negociño.
Pararían os autos, collería o correo e o estanque, e pol-os camiños das duas
costas do val baixaríalle un par de ríos d’ouro ca xente de catro parroquias.
Os cartos entraron a moreas na casa de Delmiro, a quen
mesmo fixeron alcalde. Desde entón Venerando non deixaba de cismar doente na sorte do cuñado, até o día en que chegou a nova da
enfermidade de Delmiro, quen logo morreu.
O fillo do alcalde chegou de América e soubo do ruxerruxe
sobre a estraña morte do pai. Venerando, temendo as pescudas, trocou o cadáver
de Delmiro no cemiterio.
Mandaron as tripas ô
laboratorio. Non atoparon sinal de pezoña. En troques marmurouse do
sepultureiro. Porqué non aparecía a chiqueta negra do señor Delmiro? Todo
estaba ben apodrecido, mais algún adevirtiu a falla do fermoso dente d’ouro do
alcalde. Os sepultureiros sempre foron us ladrós.
Dª. XOHANA E D.
GUINDO
Mira rapás, xa es un
home e convén que vaias coñecendo ôs parentes e que t’afagas á camiñar pol-o
mundo.
O rapaz deixou o pazo da bocarribeira do Carballiño e
durante dous meses viaxou por toda Galiza. Por medio de cartas, envioulle ao
pai a crónica dos parentes: cóengos, fidalgos, freiras, abades, señores da
terra… daquela o pai acordou e mandouno visitar a tía Xohana da Peroxa.
O pazo de Xohana era pequeno, “mais
en agarimo e feitura leda non lle ganaba ningún (…) e na casa reinaba unha
maravillosa legría, un optimismo que nin a maor veleza poidera trubar”.
Don Guindo era veciño da casa,
“un señor de casaca e calzón, encaixes, zapatos baixos e peluca, cousa soilo
posíbele na eistraordinaria atmósfera do pazo de Dª Xohana”.
Xohana contoulle ao rapaz que no devalo dun ano ela e
máis don Guindo morrerían.
Dinantes dos pazos
houbo torres, dinantes das torres, tribus. Poil-as tribus, as torres e os
pazos, formas sucesivas do poder das nosas castes loitaron sempre e ningunha
cedéu das duas. Pelexaron as torres con espadas e lanzas, con trabucos e
fondas, pelexaron os pazos en longos pleitos.
A derradeira loita das familias foi a dos liberais contra
os absolutistas. Cando nenos, Xohana e Guindo plantaron dúas pereiras que
mesturan as pólas por riba dos valados das propiedades. As froitas únicas desas
dúas árbores simbolizan o amor imposible da parella, e agora que os preitos
consumiron as rendas das casas e só quedan eles das dúas estirpes, todos os
días, á mesma hora, don Guindo visita o pazo de dona Xohana.
(1)
Imaxe de Ramón Otero Pedrayo: fundacionoteropedrayo.org
(2)
Entre a vendima e a castañeira. Ramón Otero Pedrayo. Editorial Galaxia, Vigo. 14 de
febreiro de 1957.
(3)
Contos de santos e nadal. Ramón Otero Pedrayo. Editorial Galaxia, Vigo. 16 de
maio de 1988.
(4)
Revista Nós nº 106. Os homes, os feitos, as verbas / Libros / Contos do
camiño e da rúa. Ricardo Carballo Calero. 15 de outubro de 1932.
(5)
Contos do camiño de da rúa. Ricardo Carballo Calero. Grial nº 52, abril-xuño 1976.
Editorial Galaxia, Vigo.