mércores, 17 de maio de 2023

GALIZA


GALIZA
/ Álvaro das Casas
1934

Nós Pubricacións Galegas e Imprenta – Rúa do Vilar, 15. Santiago

32 p ; 12 cm.

Este pequeno folleto pensado para levar no peto e tamén coñecido como o Catecismo dos Ultreyas, reproduce a estrutura de preguntas e respostas do catecismo católico e contén a síntese da doutrina galeguista escrita por Álvaro das Casas, guieiro ideolóxico dos membros da organización xuvenil Ultreya.


Ultreya
é un saúdo tradicional dos peregrinos que significa ir máis alá e foi adoptado por Álvaro das Casas para dar nome ás mocidades galeguistas que el mesmo fundou en febreiro de 1932 en Noia, onde exercía como catedrático de literatura no instituto secundario.

Del conta Otero Pedrayo no Libro dos amigos que: En Noia foi mestre e proel non soio da mocidade naquela riveiriña de finas esencias mariñeiras onde o oxival galego compriu seus fermosos e crebados degoiros (...) Espertaba nos mozos o amor das paisaxes. A dinidade antiga e as lembranzas podentes tiveron en Álvaro un afervoado espallador.

Coa fundación dos grupos Ultreya, Das Casas pretendía achegar o galeguismo aos máis novos, dotalos da conciencia de país e descubrirlles a súa historia. De feito, unha das actividades máis coñecidas dos grupos Ultreya eran as xeiras ou viaxes culturais por Galiza.


Das Casas militaba no Partido Galeguista desde a súa fundación en decembro de 1931 e non obstante, nunca foi un disciplinado militante. Contra o final do ano 1932 formalizou mediante unha carta a baixa no partido, afirmando aborrecer a política e decidido a afastar dela para dedicar o seu esforzo a promover os grupos dos Ultreya. (2)

Quizais este afastamento respondese máis ben a desacordos tácticos co Consello Executivo do Partido Galeguista, porque en 1933 fundou a Vangarda Nazonalista Galega, un partido arredista.

É probable, segundo anota Xavier Castro no texto O galeguismo na encrucillada republicana, que o carácter personalista de Álvaro das Casas provocase o interese por afastar os Ultreya da órbita do Partido Galeguista para dirixir en exclusiva a organización, segundo revela unha nota manuscrita en marzo de 1932.

Non estou d'acordo co-a orientación do Consello, eu non quero entrambelicarme con ela; eu teño ideas craras encol dos nosos fins, penso que os podo desenrolar cos meus rapaces, e non quero que naide poida dificultalas. Desexo responsabilidade e libertade.

No que si coincidían Álvaro das Casas e a dirección do Partido Galeguista era na importancia capital da mocidade no devir do galeguismo e en particular na organización dos Ultreya, que non tardou en espallarse alén Noia, integrando preto de 2.000 rapaces entre os 12 e os 20 anos.

Por este motivo, a Secretaría Executiva do PG comisionou en outubro de 1932 a Núñez Bua e Filgueira Valverde, quen era membro do Consello dos Ultreya, para facerse cargo da organización xuvenil, malia todo indicar que seguiu baixo a dirección de Álvaro das Casas.

Un dos aspectos que impregnou a estética da organización foi o gusto do fundador pola exhibición de símbolos, fascinado pola estética grandiosa dos partidos fascistas naqueles anos, como deixou escrito nas crónicas de viaxes.

Bandeiras, himnos, uniformes e emblemas forman parte da imaxe dos Ultreyas e poden verse nas fotos de grupo, a miúdo rodeados de bandeiras galegas e vestidos co tríscele vermello sobre xerseis e camisas.

Maio de 1932, Ultreyas en Noia


Outro pequeno folleto publicado por Álvaro das Casas en Pontevedra en 1934 co título Escolma de cántigas recolle un cancioneiro destinado aos Ultreyas, onde mestura as cancións populares cos chamados Cantos da Patria, abondando nos mitos do celtismo e o pasado glorioso da terra. Entre estes últimos atopamos a seguinte estrofa, na liña do arredismo que daquela profesaba:

Cantai galegos o himno xigante
dos pobos ceibes, dos pobos grandes,
cantai galegos a ideia santa
da independenza da nosa Patria.

O Catecismo dos Ultreyas, escrito a xeito de preguntas e respostas concisas e impregnadas do credo galeguista abrangue, entre outros, os símbolos, a definición xeográfica e a descrición de Galiza nunha linguaxe sinxela, ao alcance dos máis novos.

Nos símbolos, Das Casas describe a bandeira, o escudo, o lema de Galiza (Deus fratesque Galeciae) e o idioma.

Tamén identifica a raza celta como a propia de Galiza, conectada coas nacións celtas de Europa e recomenda aos mozos a lectura da Guía de Galicia escrita por Otero Pedrayo.

Nalgúns parágrafos destaca a aldraxe padecida polos galegos:

En moitas partes somos aldraxados, mais unánimemente recoñécese a nosa honradez, a nosa aitividade e a nosa capacidade e sofrimento no traballo.

O Estado desatendéunos sempre nas nosas necesidás de comunicación, de xeito que somos o país ibérico peor comunicado co interior. O camiño de ferro Ferrol-Xixón e o Cruña-Santiago-Zamora, deberan estar rematados fai dúceas de anos e semella que endexamais pasarán de proieitos.

A provincia, no noso país, é artificial; foron demarcadas no 1833 sen criterio nen fundamento de ningún xeito; mellor estaba feita a antiga distribución que demarcaba sete provincias galegas.


O texto describe a configuración xeográfica e económica de Galiza e no aspecto cultural destaca o labor do Seminario de Estudos Galegos.

-      Eu podo traballar para ele (Para o SEG)?

-      Tí e todol-os galegos comunicándolle calquer estudo que se faga en col da nosa Terra, calquer descoberta, cualquer hachádego.

Do mesmo xeito, Das Casas anima os mozos a recoller mostras da cultura popular como cantigas, toponimia, verbas, lendas... e remitilas ao SEG ou á revista Nós.


Nunha das entradas máis curiosas do catecismo pregúntase se os galegos son moi intelixentes!! pretendendo espertar nos mozos o orgullo de ser galego e, como mostra da sabedoría da raza, responde a pregunta citando os principais escritores con orixe galega, rematando a entrada coa afirmación: Se todol-os galegos que andan espallados pra alá de Quereño voltasen ao fogar con fé ardente nos nosos destiños, esta podería sere outra nova Atenas.

Deseguida cita os galegos insignes, desde Idacio até Curros e Lamas Carvajal e logo doutras descricións sobre arte e arquitectura, remata o volume cunha afirmación tenra, poñendo a súa fe no futuro de Galiza.

-      Vívese ben no noso país?

-      É fermoso coal ningún e rico como poucos; non contamos moitos milionarios pro probes, o que se dí probes, hai poucos; cada un vai arranxando a súa vida porque a terra está moi dividida e produz de todo. Soio se percisa que nos xuntemos todos nun grande ideal de superación galeguizándonos, ao xeito da nosa caste, i-europeizándonos no que a Europa ten de bón e codiciabre. Con ben pouco esforzo, Galiza pode voltar a sere o que foi nun tempo: o máis espritoal e arelado fogar de oicidente.

(1) Fonte da imaxe de Álvaro das Casas: bvg.udc.es

(2) O galeguismo na encrucillada republicana. Xavier Castro Pérez. Deputación Provincial de Ourense. 1985

(3) Fonte da foto dos Ultreya. Maio de 1932 @NoianaHistoria. Twitter



venres, 14 de abril de 2023

MOURENZA

MOURENZA / Armando Cotarelo Valledor
18 de Santos de 1931

Editorial Nós – Santiago. Hortas, 20

Volume XLIX

42 p ; 18 cm.

Mourenza. Lance dramático nun auto, escrita por Armando Cotarelo Valledor e incluída na colección Teatro Galego da editorial Nós, saíu do prelo na rúa das Hortas de Compostela o 18 de novembro de 1931, se ben o texto íntegro apareceu un mes antes no número 94 do boletín Nós.


Este é un dos primeiros libros impresos por Nós en Compostela, onde Casal trasladou a editorial desde A Coruña á procura dunha maior proximidade aos autores do Seminario de Estudos Galegos.

Cotarelo, como outros intelectuais galeguistas, participou da estratexia deseñada polas Irmandades da Fala para usar o teatro como ferramenta de difusión e dignificación do idioma entre a poboación urbana. Os autores debían fornecer textos para ser representados polos cadros dramáticos e esta vía culturalista permitiu ao galeguismo conectar coa sociedade sen confrontar coas ditaduras, cando estas impedían as manifestacións políticas.

O autor dirixiu en Compostela o Cadro Dramático da Universidade e entre 1922 e 1924 publicou sucesivamente as pezas Trebón, Sinxebra e Lubicán. Estas dúas últimas representadas pola agrupación universitaria baixo a súa dirección.

En 1927, Cotarelo ingresa na Academia Española da Lingua por unha disposición de Primo de Rivera designando dous representantes dos idiomas catalán, galego e vasco. Por Galiza foron elixidos Ramón Cabanillas e Armando Cotarelo e desde entón, e con máis motivo logo de ser nomeado catedrático de filoloxía galaico-portuguesa na universidade de Madrid, Cotarelo pasou moito tempo na capital, onde escribiu en 1931 as pezas Beiramar e Mourenza, estreada en Madrid en 1932.

Nós publicou as últimas pezas da súa produción dramática: Hostia (1926); Beiramar e Mourenza (1932).


Esta última segue o ronsel dos dramas mariñeiros iniciados por Beiramar.


A acción comeza nunha noite de tormenta, cando Espadarte e Rapeta chegan á casa de Lumia á procura de Breixo.

Revista Nós 94
BREIXO. (mariñán escorreito (traxe azul; boina) entra pol-a dereita poñéndose un chaquetón de abrigo).
Aiquí estou.
ESPADARTE. ¿Listos?
BREIXO. (collendo un truel).
Listos.
ESPADARTE. (indo á sair)
Avante.

Os tres levan entre as mans un negocio escuro e tamén perigoso. Ao pouco de marchar, érguese Madanela.

MADANELA. Espertóume o vento, madre, e desvelei. ¿Quén eran eses homes?
LUMIA. Espadarte e Rapeta; viñan por teu irmán.
MADANELA. ¿Co este vendabalón? ¿Saen ô mar hoxe?
LUMIA. Pouco se desviarán das penas; van ô endeño.

O contexto indica que os mariñeiros non teñen intención de apañar marisco nas rochas e dá a entender que pretenden acender lumes na costa para atraer os barcos e facelos naufragar.

Esta é unha lenda negra, máis literaria que real, sobre a Costa da Morte e a suposta existencia de grupos organizados a finais do século XIX dedicados a provocar os naufraxios e a pillaxe das mercadorías e viaxeiros. A lenda serve de base ao autor para tecer o drama na obra

Madanela cóntalle a Lumia que soñou con Xelo, quen ha vir do mar acompañado dun can rabioso: o urco do Mar.

LUMIA. Din que o urco é un can mui grande que en noites pechas sae do mar, e vai por rúas e por congostras oubeando con outros cáns que acoden a lle dar escolta. Leva unha cadea arrastro. Por veces detense, e todol-os máis fanlle roda, calados.

Xelo emigrou hai sete anos, fixo fortuna e agora volve onda Madanela. A moza está encinta logo do encontro co emigrante durante as festas do último verán e agarda por el para casar.


Breixo volve a casa e informa a Lumia que houbo un naufraxio e as barcas dos náufragos esnaquizaron nas rochas. Os mortos ficaron na praia e eles espoliaron os cadáveres.

BREIXO. De súpeto, o morto engarrou en min... Botóume as mas. Apertaba no pescozo, esganábame... e non podía zafarme daquelas mas: eran poutas... Saquei o coitelo que vosté me dou e chantéillo... ¡Matei o morto!

Breixo fuxiu sen mirar atrás. O neno Rapeta encheu un saco coas xoias, reloxos e cartos dos afogados e entrégallo a Lumia para que o agoche.

Alguén chama na porta. É Xelo ferido polo coitelo de Breixo.

XELO. Estou ferido... Matáronme...
BREIXO. ¡Fuxe!... ¡Fuxe, pantasma, fuxe!

XELO. Tí mesmo... Tí... ¡Asesino!...

Rapeta bótao fóra. Entón aparece Madanela e dinlle que o barco afundido é o Bohemia

MADANELA. ¿O que? ¿O “Bohemia”? ¿Dis o “Bohemia”?... ¡Virxe do Carme! ¿É Xelo? Nel viña Xelo...

Madanela abre a porta e bate con Xelo deitado na solaina, morto.

MADANELA. ¡Ay María! Sei que dorme... Pero ésto... é sangue... Sí; ¡sangue! ¡Morto! ¡¡Meu Xelo morto!! Madre, irmán... e ti, serpe pezoñenta... corvos do mar, urcos da ribeira... ¡Malditos! ¡Malditos seyades!

(1) Fonte da imaxe de Armando Cotarelo Valledor: I.E.S. Armando Cotarelo Valledor.