TRÍPTICO

TRÍPTICO / Antón Villar Ponte

25 de xaneiro de 1928
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real, 36-1º. A Cruña.

203 p ; 17 Cm.

As pezas teatrais reunidas no volume Tríptico foron escritas por Antón Villar Ponte e impresas por Nós na Coruña en xaneiro de 1928.

O libro reedita tres obras que o autor identifica con outros tantos ámbitos de denuncia:

• A patria do labrego (do caciquismo)
• Almas mortas (da emigración)
• Entre dous abismos (da superstición)

Villar escribiu A patria do labrego durante a súa estancia como boticario en Foz. A obra saíu do prelo en 1905 na imprenta Ramiro P. del Río en Luarca (Asturias) e foi estreada polo Cadro de Declamazón da Irmandade da Fala da Coruña o 7 de decembro de 1919, na sede da Irmandade.

Días antes, o 30 de novembro de 1930 o Cadro de Declamazón da Irmandade estreou tamén Entre dous abismos; obra editada por vez primeira en 1920.

Por último, en decembro de 1920 Villar rematou na Coruña a peza Almas mortas, publicada en maio de 1922 no terceiro número da revista Céltiga, editada pola Irmandade da Fala de Ferrol.

O primeiro dos textos, A patria do galego, conta ademais co mérito de inaugurar a Nova Dramaturxia Galega, mesturando estética e ideoloxía.

Con vocación dramática claramente enxebre, moderna e universal, érguese en paradigma textual dunha das correntes máis fecundas da creación teatral vernácula do século XX: a do teatro de ideas, de intención sociopolítica, de estética realista-simbolista e de temática cívico-moral, cinguida ó ideal de rexeneración humanística de Galicia. (2)

Mitin / Proceso en Jacobusland

Con esta obra comeza a corrente do realismo socio-político e que conta, entre outros, coa adhesión de Álvaro das Casas – Mitin, 1936. Último libro editado por Nós – ou máis recentemente Eduardo Blanco Amor – Proceso en Jacobusland, Pipirijaina nº 15, xullo-agosto 1980.

Villar fálanos de como os poderosos, representados polo cacique e o secretario do concello, enguedellan os labregos nos seus intereses contrapostos. Fronte a eles xorde a lucidez do vagabundo, símbolo da liberdade, quen renega da inxustiza promovida polos amos e da submisión dos labregos, que permite perpetuar os privilexios da caste gobernante.

Primeira ed. Almas Mortas

Almas mortas: novela dialogada cómico-tráxica, en tres estancias, ofrece unha visión crítica da emigración. No prólogo á edición orixinal Villar afirma poñer “o dedo n’unha das maores chagas aberta e sangrante na nosa terra” e coa intención de chegar ao maior número posible de lectores, optou por presentar o texto como unha novela dialogada en lugar de escribir un libro doutrinal. El mesmo fala de primeira man, pois “eu dígovos que teño «americanos» na familia, e que eu mesmo fun «americano»”.

A nosa probeza, o noso atraso â América lle son debidos á emigración. Emigran os brazos fortes i-os homes mozos, audaces, aventureiros, doados pra todal-as rebeldías. Fican eiquí os vellos, as mulleres sempre sofridas, i-os cobardes, os que cubizan redimirse do traballo manual facéndose señoritos... E así os Gobernos ¿cómo non han de nos abandonare si os galegos non somos por iso un perigo pr’a sua tranquilidade?

Entre dous abismos. Farsada grangiñolesca n’un paso. Feita ô correr da pruma e estrenada pol-o cadro de declamazón da Irmandade da Fala da Cruña é unha obra curta onde o autor aventa as desavinzas dunha familia para dicirnos que as aparencias enganan e a suposta paz do fogar non resulta tal.

Sinopse da obra

A patria do labrego

O fillo do tío Xan escribe desde a Habana contándolle que está informado da inxustiza cometida con el polo Señorito e o Secretario do concello, logo de negarlles o voto por medo a indisporse con algún deles. Agora o primeiro ameaza con botalos da casa e o outro subiulles os consumos. O fillo pídelle que viaxe a Cuba onde non hai caciques.

Rosa quere seguir os pasos do irmán, pero Xan é vello abondo para emigrar deixando atrás a terra onde están as súas lembranzas.

Rosa. ¿Qué necesidá temos, mi padre, d’estar feitos unhos escravos eiquí, ond’os ladrós d’os caciques faránnos pedire esmola moi axiña...

O Señorito entra na casa e atopa a carta de resposta, alcumando nel de ladrón. Daquela aparece Rosa.

Señorito. Lev’o diaño, si foras boa pra mín, deixaríavos quedar na casa, ¿entendes? Perdonaríavos o que teu pai non fose á votar por min nas eleuciós... Protexeríavos...

O cacique bótase a ela no momento en que entra na choza o Vagabundo, a quen pretende comprar cunha esmola. El rexeita os cartos.

Vagamundo. Vusté repersenta eso que chaman o ausolutismo, i-eu son a libertá. Vusté manda en todos, i-eu non mando en ninguén, ¡pro tampouco ninguén manda en mín! Son libre com’os paxaros. Vou á onde quero ir.

Entón marcha e ameaza denuncialos polas inxurias escritas na carta.

Xan. ¡Disgraceados, disgraceadiños de nosoutros! Mandarános ô cárcel. Como o xuez é posto por il, fará o que queira, o que lle pete...

Volve o Señorito e os caseiros humíllanse diante do amo. Anoxado pola inxustiza e o abaixamento, o vagabundo arrebólalle un pao na cabeza. Logo bota a carta no lume. Deseguida chega o porteiro do concello para embargar os bens do tío Xan.

Vagamundo. Tío Xan ahí ten a sua pátria: A patria do labrego. Isto, (Siñalando o Señorito) o caciquismo; e o fisco, aquelo (Siñalando a porta) ¿E inda non-a deix’agora? ¡Fuxa axiña! Eu, voume as carreiras: eiquí non pode vivir a libertade: eu son a libertade e bótanme como se fora un can doente.

Almas mortas

Pepe, o fillo do tío Xan, volve a Galiza logo de facer fortuna na Habana. Ven doente do estómago e na casa chaman por don Ramonciño, o médico da aldea.

Pola consulta de don Ramonciño pasan os dramas da emigración: o home forzado a emigrar pola súa familia; a muller que non soubo do marido en anos e agora, cos fillos criados, recibe carta del anunciándolle que volve doente; o avó que ficou na miseria logo de peñorar as leiras para pagar a pasaxe dos fillos e non volveu saber deles.

Don Ramonciño expón a súa doutrina contra os emigrantes retornados porque promoven o desleixo do xeito de vida tradicional, valorando o alleo por riba do propio. Pepe afirma que os emigrantes financian a construción de escolas, pero o doutor retrúcalle que os mestres transmiten doutrinas alleas á cultura do país. Ademais critica que os cartos dos americanos non promovan investimentos produtivos.

Son corpos sin alma paseiando pol-os xardíns ou pol-as salas dos casinos das vilas e pol-as estradas das aldeias: procesiós de corpos vivos; corpos en pena... Verdadeira compaña contr’a que os enxebres temos que facer os círculos tradicionaes pra defendel-a Terra dos seus exotismos postizos.

Entre dous abismos

A acción está ambientada nunha casa señorial na aldea. A familia reúnese arredor do cadáver de don Fiz. É noite e os ruídos do exterior semellan producidos polos espíritos.

Cando todos marchan, Lola confésalle ao cadáver do cuñado o amor que sempre sentiu por el. Daquela Fiz acorda logo dun episodio de catalepsia e promételle a Lola gardar o secreto.

Durante o velorio Fiz tamén descubriu que a súa muller Felisa ten un amante.

Fiz: ¡Vivo n’un fogar morto! Cando ía caer no negro abismo da eternidade (a Lola) salvácheme, para traguerme sin querer ô borde d’estoutro abismo terribel e fondo que nos arreda d’eles (Siñalando a Eduardo e Felisa, xuntos pol-o medo e distantes). Mira...

(1)    Fonte da imaxe de Antón Villar Ponte: Real Academia Galega

(2)    Na orixe da nova dramaturxia e do teatro galego moderno: A patria do labrego. Camilo Fernández en: Cinguidos por unha arela común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero. Universidade de Santiago de Compostela. 1999.