A VOLTA DO BERGANTIÑÁN

A VOLTA DO BERGANTIÑÁN / San Luís Romero, Xesús

31 de outono de 1928
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real, 36 – 1º. A Cruña

30 p ; 17,5 cm.

O poema A volta do bergantiñán, escrito polo poeta e dramaturgo Xesús San Luís Romero, foi editado por Nós en outubro de 1928. A capa conta cunha fermosa ilustración de Camilo Díaz Baliño.

O mozo San Luís emigrou a Arxentina onde traballou como zapateiro. Alí escribiu as primeiras pezas dramáticas e tamén colaborou na prensa baixo o pseudónimo “Un mozo bergantiñán”. (2)

A comezos do século XX regresou a Galiza, asentándose en Santiago de Compostela (3). Foi entón cando acadou o meirande éxito coa representación da obra O Fidalgo, estreada no teatro Principal de Santiago o dezasete de xaneiro de 1918. O texto inspírase no enfrontamento de seu irmán Ramón contra os caciques de Bergantiños.

Do libro d’O Fidalgo fixéronse dúas edicións, a primeira delas con portada de Asorey e a segunda de Camilo Díaz.

O Fidalgo (2ª Ed.) 1925

San Luís foi coñecido no seu tempo como o Zapateiro Poeta, como deixa constancia Xohán Vicente Viqueira nun texto publicado en A Nosa Terra:

Un exemplo de idealismo vol-o ofrece o zapateiro poeta santiagués, un grande representante da nosa raza que facendo zapatos n’un modesto taller compostelán creaba un dos dramas millores d’España. (4)

O autor tamén participou na política, elixido concelleiro en Santiago pola Federación Republicana Galega en 1931. Esta militancia había valerlle a entrada no cárcere e o desterro logo do golpe de estado de 1936.

A volta do Bergantiñán é unha drama que trata os fracasos da emigración e o devezo dos emigrantes por volver ao lugar de orixe antes de morrer. O texto comeza coa dedicatoria dirixida aos pais do autor:

Aos meus pais queridos…! Ouh, para min sagradas cinzas que dormís o sono eterno, luíndovos, no escuro com’un rosario do cimenterio da Parroquial de San Xoan de Carballo!...

A memoria d’aqueles sofridos Bergantiñáns, que co-a saudá arrochada ô esprito lonxe da patrea, non tiveron a fertuna do retorno para pousar nos seus tan sospirados eidos.

I-en ademiración aos que, fora de Bergantiños, viven c’o pensamento posto en tan agarimoso chán.

Sinopse da obra

Noite pechada de Nadal, chovía,
Nin unha estrela no ceu aluceaba,
Lóstrego frenxente a escuridá fendía,
I-a rouca vôs do trono no âr arrebombaba.
O vento, asubiando, nos álbores runxía,
O río sobardado nas laxes balvordaba,
I-os lúgubres, doentes, queixumes dos pinales,
Concertos romedaban d’espritos infernales.

Os habitantes da aldea están a cuberto da tormenta. Mentres, un home sen folgos, enchoupado pola sarabia e que apenas pode camiñar, desafía a auga e máis o frío.

¡Meu Dios! ten cremencia / co este probe vello, / que com’un alleo / na sua terra está: / non deixes que morra / sen outro aloumiño / carón d’un camiño / co-a ruín tempestá.

O camiñante devece por chegar deica a aldea onde naceu. No camiño evoca os recordos do fogar: a casa, a horta, o souto, a carballeira, o cemiterio e a igrexa coas súa campás “qu’en terras lonxanas / en sonos ouín / a morto dobrando / por meus pais queridos… / ¡Mañán seus soídos / dobrarán por mín!”.

Ao cabo enxerga o cruceiro.

Ouh, vello cruceiro, / de doce lembranza, / soabe agarimo / da miña crianza / (…)

Eu, manido pol-os anos / a vello vín de rapas, / ti no mesmo sitio estás / de cote ollando pr’o ceo; / víchesme d’alento cheo, / escoitache o meu rezar, / i-agora estás a mirar, / murchado o meu curasón, / como nin podo falar / e cuase un cadavre son.

Ao pé do cruceiro evoca con saudade o día en que deixou a aldea para marchar camiño de América.

Fai sesenta anos / ¡Ouh! garrida aldeia / que por terra alleia / troequeite en ruín, / pra pasar traballos / ¡Nunca eu emigrara … / ¡Nunca eu te deixara / cuitado de min! …

O emigrante dóese da súa vida malfadada e despois morre.

Eisí foi, non houbo quen non lle botase
De terra bicada na coba unha presa;
Nin alma n’aldea que non lle rezase
Pol-a do difunto â Soprema Grandeza.
Nin vello nin mozo que non marmurase,
No chán de xionllos, beixada a cabeza:
«¡Dios che limpie a yalma de todo pecado
I-acougo che deia no ceu, meu cuitado!»

(1)    Fonte da imaxe de Xesús San Luís Romero: www.culturagalega.com.

(2)    Ibidem anterior. San Luís Romero colaborou no xornal El Eco de Galicia.

(3)  En Santiago había fundar un obradoiro onde fabricou zapatos: “San Luis no abandonó nunca lo útil por lo dulce. Honrado y trabajador, pudo llegar a la posesión de una zapatería, donde hoy sostiene a catorce operarios, que hacen muy buenas migas con las nueve musas a las que él rinde fervoroso culto”. Antón Villar Ponte. Glosas d’O Fidalgo. O Fidalgo. Xesús San Luís Romero. El Eco de Santiago. 1925 (2ª edición).

(4)  Ibidem anterior. No texto tamén atopamos unha descrición de San Luís efectuada por Antón Villar Ponte e publicada en El Noroeste, que contra o que poida semellar resulta eloxiosa no conxunto: “Un individuo de aspecto vulgar, de pergeño físico netamente gallego. Dedicado al arte suetonio desde niño y sin otra instrucción que la que suele adquirirse en las escuelas primarias”.