Os libros de Ánxel Casal: A ROMEIRÍA DE XELMÍREZ

A ROMEIRÍA DE XELMÍREZ / Otero Pedrayo, Ramón

25 de xullo de 1934
Editorial Nós, Rúa do Vilar, 15. Santiago.

Volume XLII

295 p ; 19 cm.

A romeiría de Xelmírez foi escrita por Ramón Otero Pedrayo e impresa pola editorial Nós no número 15 da rúa do Vilar de Compostela en xullo de 1934.

O libro ten unha presentación coidadosa e as letras capitais que encabezan os capítulos son obra de Castelao e reproducen os anciáns da porta da Gloria.

Castelao deseñou pra iste libro unha riola d’iniciás románicas, nas que os Anciáns da Apocalipse xogan as súas cítaras e organistros n-un maravilloso abecedario litúrgico. Son dos deseños máis finos que teñen saído da penna do gran dibuxante, que n’iles, asimílase con enorme acerto o estilo do Mestre Mateo. (2)

A edición deste libro coincidiu coa impresión dos libros Os dous de sempre (Castelao), O silenzo axionllado (Ricardo Carballo Calero) e Os evanxeos da risa absoluta (Antón Villar), no que para Vicente Risco constitúe un feito decisivo:

Falouse moito pra o que s’adoita falar en Galiza dos libros galegos dos catro aparecidos o Día de Galiza, catro libros deitados â rua n-un soilo día, coma quen deita na mesa os catro reis n-unha xogada decisiva. (3)

Otero sempre estivo fascinado pola poderosa enerxía da Galiza medieval, responsable no seu xuízo do carácter galego moderno, e particularmente sentiuse atraído pola figura de Diego Xelmírez, como xa deixou constancia anteriormente no texto intitulado Xelmírez, orador, publicado na revista Nós en 1929.

Xentes alonxadas de nós pol-o tempo falaban e vivían, iban e viñan, atafegábanse por mil asuntos (...) Don Diego está presente en todal-as páxinas dinamizándoas. Síntese pisar rexamente pol-as rúas, pol-os camiños, pol-os salós dos pazos. Percíbese o encello enrugado pol-a vontade, o fino sorrir do político, as máscaras con que moitas veces recobre a sua labourada i-enérxica faciana galega, o pracer sportivo con que se mergulla nas compricaciós, os además apaixoados ou prudentes, e sobretodo a grande voz do prelado mandando, aconsellando, improrando. (4)

Este breve texto inclúe a esencia argumental da Romeiría de Xelmírez, onde Otero celebra a peregrinación do bispo na procura do palio arcebispal para Compostela, que ha convertela nunha nova Roma edificada con pedra de grao.

Xelmírez canaliza en certo sentido a historia da Galiza. Impón o ritmo da sua persoalidade. E n’ista laboura non tivo a menor parte a palabra de D. Diego, palabra forte e prudente, apostólica e finalmente política, en cuio estudo acabado ollaráse cando se faga, o locir d’unha das maneiras do esprito galego; un realismo vidal poderoso misturado c’un programa ideal, sempre presente e que ô igoal da misticidade galega non perde posto en contacto c’a vida. (5)

O número 123 da revista Nós, de 15 de marzo de 1934, inclúe un pequeno adianto da novela, como era habitual con moitos dos libros publicados pola editorial Nós.

A romeiría de Xelmírez narra a viaxe do bispo Diego Xelmírez a Roma para situar Compostela entre os lugares senlleiros da cristiandade, en competencia con Roma e Xerusalén. Alén diso, nesta novela onde predomina a reflexión sobre a acción, Otero teoriza sobre a dimensión cosmopolita de Galiza e Compostela, equiparadas cos centros da civilización europea medieval.

Calificamos a obra de Otero d’evocación novelesca porque, en realidade, trátase d’un episodio inteiro da história de Galiza que o autor fai vivir de diante de nós c’unha potencialidade estraordinaria de plastificación vital (…) Toda a Europa contemporánea de Xelmírez é traguida a conto por vía anecdótica ou por vía sintética, pra facela girar arredor da Compostela sagrada e alumadora dún dos grandes séculos da cristiandade, a un tempo trufante e militante. (6)

O autor preséntanos a Xelmírez como un facho aceso de civilización e modernidade entre as forzas escuras que dominaron a Idade Media, abondando nas dimensións relixiosa e política do arcebispo, retratado como un home piadoso e un grande estadista.

Sinopse da obra

Sobor da Galiza decorría levián como unha fada a noite do derradeiro Agosto apenas vestida de vaporosas nubens, centileante do diálogo das estrelas, cruzada por a pelerinaxe da Galaxia anceiosa de se mollar na mar e no consolo da coba apostólica: dous marcos postos no Oicidente entre o mundo e o além-mundo.

Diego Xelmírez olla o camiño de Roma como unha galaxia situada ao revés, deitada rente do chan. Agora non basta que un santo abade ocupe o trono de Compostela; “o bispo ten de ser un político. Para adeministrare tanta riqueza dende a mariña brigantina â terra de Montes, pra domeare mílites sempre dispostos ao crime da soberbia e ambizón, pra tratarse cos Reis ou cos Emperadores, co Papa”. Xelmírez devece por ser príncipe da Igrexa.

O bispo pensa que non abonda posuir a estrela de Teodomiro e a Arca Marmórica, e quere dotar a Compostela da dignidade metropolitana. Compostela non pode ser unicamente hispánica. Por este motivo decide visitar Cluny e chegar a Roma para facer posible o soño imperial.

Compostela ê unha forza espirtoalmente imperial e como irmâ de Roma d’ela ha de têr a categoiría, non de Toledo nin de Braga. ¿Non fói consagrada por a pelerinaxe de Carlomagno? ¿Non ê un poder esencial na Catolicidade? Agora co ista viaxe madurará o albre cuia miragrosa nacencia miraron os ollos maravillados de Teudomiro Iriense.

Antes de saír camiño de Roma, Xelmírez convoca a xuntanza dos setenta e dous cóengos do cabido para avivar o devezo por acadar o palio.

N’unha das derradeiras luzadas de Agosto, despoixa da misa, con néboa silandeira do Ulla ao pé do Pico, c’un erguemento das nove terras da Basílica car’a lus crecedeira, D. Diego Gelmirez e sua locida compaña de crégos e homens de armas cabalgaba por a Vía Francígena, camiño de Roma.

A comitiva chega a Melide e logo segue polas terras de Palas de Rei. Xa con noite pecha entra en Portomarín e pola mañá cruzan Sarria camiño do mosteiro de Samos.

Voltaban a se xuntar os montes esmaltados de soutos de castiñeiros, de pobiños homildes de arrendodeadas chousas de colmo agarimando n’un oco pechado ao mundo e sóilo franqueado ao ceo, aquil antigo mosteiro de Sto. Xiao de Samos gardador como outros da Galiza da temperá primadeira cristiá da Terra.

Logo alcanzan O Cebreiro, refuxiándose no santuario. En Triacastela e no Bierzo atopan greas de peregrinos.

Chegando â vista de Villafranca miraron adiantare unha mesta tropa entr’as verdes sebes: o Conde de Galiza D. Ramón ca sua dona Urraca e acompañamento de cén lanzas camiño de Sant-Iago.

Rodeando Astorga, chegan deica León e desde alí viaxan a Toledo, onde o rei Afonso recibe a Xelmírez.

Logo os viaxeiros gañan o Douro e chegan a Ávila, antiga sé do bispo Prisciliano, e avanzan cara Burgos, San Domingos da Calzada e Logroño antes de se internar nas terras de Navarra.

Gelmirez tiña présa por crusar o Pireneu e asina faguendo dobres xornadas, fuxindo da fartura e beleza da Estella de novas e belidas eirexes, arrodeiando de lonxe a cerca de Iguña, aixiña petou no peito dos viaxeiros o vento épico de Roncesvales.

Neste punto da narración, Otero recrea a peregrinación de Carlomagno desde Aquisgram deica Compostela e a defensa de Roldán.

A Pelerinax de Calromagno fora apenas un curto ensoño. Ficoulle da Galiza a lembranza d’unha d’isas terras que o sôlpor figura na lonxanía da mar.

Na vila bispal de Auch unha grea de cabaleiros, cregos, cóengos e burgueses co bispo á fronte saen recibir a comitiva e xuntos celebran a festa da Natividade antes de coller o camiño de Tolosa.

Tolosa: leda, farta, forte. Xuntanza de camiños, folgo, lediza da lingoa de Oc, metrópoli, rexo esprito monecipal.

Xelmírez infórmase sobre as intencións do vizconde de Narbonne, confabulado cos inimigos instalados na curia romana e que está disposto a atacalo no camiño de Cluny. O bispo envía os cóengos Munio e Gaufrido camiño de Roma, mentres el coa maior parte da expedición segue en dirección ao mosteiro.

O combate ocorre na beira do río Lot. Os besteiros galegos contiveron a carga dos cabaleiros, e cando máis dura era a loita apareceron en escena os arqueiros da milicia burguesa de Cahors, poñendo en fuga os inimigos. Logo a comitiva seguiu camiño de Limoges.

Ao coller novamente o camiño ían en dereitura os galegos pra Cluny, os Alpes, Roma.

A comitiva fixo noite no castelo de La Ferté e logo, descendo as costas de Charolais, descubriron os horizontes da Borgoña antes de entrar nas terras de Cluny o 28 de setembro.

Todos ficaron adimirados da beleza e dinidade do mosteiro, curazón do mundo católico, apoio do Pontificado, escola nái, intelixenza, vontade, exempro, guieiro.

O abade Hugo, rexente da familia cluniacense, agardaba por Xelmírez. Aquel monxe era quen tecía os fíos da política da igrexa e Cluny comparte a xustiza da causa de Compostela, mais Roma teme o orgullo da metrópole occidental anticipando o posible cisma.

Era doce o acougo de Cluny mais chamaba o camiño e as follas dos albres parescían acenar siñalando o roteiro de Roma.

A compañía cruzou o Ródano e logo afrontaron o paso dos Alpes: “os dentes disformes das cumes manxaban estrelas. Ceibaban os graciares centileos de concencias apenas espertas”. O duque Humberto de Saboia guiou os galegos polas súas terras e axudounos a pasar os montes.

Xa na Lombardía de novo son atacados polos sicarios do emperador Henrique de Xermania, perdendo tres homes. Os galegos refuxiáronse no mosteiro de Póntida. Alí deixaron os homes de armas e, disfrazados como burgueses, Xelmírez e os cregos colleron o camiño de Roma atravesando as terras da princesa Matilde.

Gelmírez cos seus coengos revistidos de brilantes dalmáticas, fixo a solene visita “ad Sacra Limina” comovedora pra un Bispo. O cortexo en valentes mulas, con garda de arqueiros de Letrán, cruzou precedido da crus da dinidade as ruas algueirantes de Roma, a ponte do Tiber e adiantou ao Sto. Pedro. Agardaba o Papa na bizantina cadeira antiga usada por Pedro, incrustada de ouros e marfíms, exornada ca repersentación dos traballos de Ercoles, arrodeiado do Cabidoo e dos Cardeals.

Xelmírez falou da súa demanda que o Papa acolleuno con silencios cheos de simpatías, e ao saír da audiencia o bispo tiña a case total convicción de ter conseguido o seu obxectivo. Mais tamén sabía como habían traballar os cardeais inimigos para torcer a vontade de Pascual II.

“E si Roma se negara” pensou Gelmirez “Si Roma se pechara na negación cal sería a obriga do Bispo de Iria e Compostela? Crebar o xugo. A lembranza de Sant-Iago non deixaría outro camiño. Crebare a discipriña, non o dogma… Queimase a fé de Nicea acotio en língoas eisaltantes en Compostela”.

Ao cabo, Roma aceptou a demanda do galego e o Papa dispuxo a cerimonia para o último día de outubro na basílica de San Lourenzo.

Conforme as rúbricas, feita por Gelmirez a petición do Palio, recadouno o Papa do altar e poñendoo riba dos hombreiros do Bispo de Iria Flavia e Compostela dixo: “Tradimus tibi Pallium de corpore Beati Petri sumptum, in quo est plenitudo pontificalis Officii” E fíxolle don da Bula “Jacobi Apostoli corpus”.

Convertido en arcebispo, Xelmírez volveu a Galiza coa boa nova, sentindo que na pequena igrexa de Compostela fluía agora a galaxia enteira.