PELERINAXES I

PELERINAXES I / Otero Pedrayo, Ramón

Debuxos: Vicente Risco
25 de setembro de 1929

Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real, 36 – 1º. A Cruña. Volume XXVIII

235 p ; 18 cm.

O libro de viaxes Pelerinaxes I escrito por Ramón Otero Pedrayo, foi publicado por Nós en setembro de 1929.

O texto dá conta da camiñada emprendida en xullo de 1927 por Otero, Vicente Risco e Ben-Cho-Shey (Xosé Ramón Fernández-Oxea), entre Ourense e Santo André de Teixido. Unha obra xurdia e que coido ha de agradar – en palabras de Ánxel Casal (4).

A segunda incursión de Otero neste tipo de literatura, onde relataba a ruta entre Ourense e Compostela realizada ano e medio antes da viaxe que os levou a Teixido, viuse coutada pola Guerra Civil. O material non chegou a ser editado en libro e só se publicaron algúns apuntes en prensa (5). Xa que logo, nunca houbo un segundo tomo das Pelerinaxes, como semella suxerir o título.

A obra vai precedida dun prólogo escrito por Vicente Risco explicando os motivos que os impulsaron a emprender a camiñada, resumidos no devezo por coñecer a súa terra – pero non como turistas, pois tal condición prodúcelle noxo a Risco – e  tamén “hai unha razón de refinamento, de senso aristocrático, d’eleganza. No meio da pebleia febre do motorismo, já vai resultando distinguido andar d’a pé”. Por último, a expedición ha procurar o proveito científico, recadando coñecementos de xeografía, etnografía e socioloxía sobre Galiza.

Ides lêr o roteiro d’unha viage á pé, que uns galegos, nin turistas nin deportistas, fixemos cruzando do Sul pr’o Norte caxque toda a terra de Galiza, referido por quen millor sabe referir hoxe en día n-esta nosa terra, e ilustrado por quen puxo nas cousas que vía toda a curiosidade esculcadora dos seus ollos, cheos á aquela hora de contentamento (...).

Velaquí o camiño de Teixido. Quen de vivo aló non vaia, terá qu’ir de morto, en figura de cobra ou lagartiña. Gracias a Deus, nós levamos já isa angueira feita ...

D’Ourense ao San Andrés de Teixido, veleiquí a terra toda debaixo dos nosos pés. E ollai com’andades, qu’ides por terra sagrada.

Pelerinaxes debulla a deliciosa crónica dunha viaxe emprendida por tres amigos, coa intención de descubrir Galiza a pé desde a súa terra de Ourense. A obra está dominada pola erudición poética de Otero para describir a paisaxe e pola fina ironía e o talento artístico de Risco. Ao rematar a lectura fica en nós a saudade dos viaxeiros contra a final da viaxe e a sensación gozosa por ter compartido con eles, tantos anos despois, as xornadas de camiñada.

Sinopse da obra

PRIMEIRA XORNADA: luns, 4 de xullo.

A viaxe comeza en Ourense o 4 de xullo, seguindo a vella calzada de Cudeiro.

Nistes camiños do XVII, do XVIII, as augas, os carros, as rocas, falan un galego petrucial, solto, olente.

O camiño segue por Sobral e Gustei. – Por Gustei vaise enchendo o peito c’o aer da bocarribeira, inda non s’ollan sinon un segmento dos circos de serras – e logo Cambeo e o Empalme, onde toman “un bocadiño de folgo e de xamón n’un piñeiralciño acarón da carretera de Lugo”. A ruta lévaos a Reádegos e Vilamarín, onde deixan a estrada para andar os – camiños de vagantío d’abondo pr’o pasar solene das vacas, dos xinetes e da xente – que descenden o val do Barbantiño.

A eirexa de Río garda o retabro do pazo de Gayón, en Trasalba. Foi vendido por oitenta pesos cando a desfeita da casa. Os labregos vellos de Trasalba inda se lembran d’il, da fartura de figuras e d’historias traballadas na madeira.

O grupo xanta xamón fritido nunha pousada de Pazos.

As pitas veñen por entr’as nosas pernas pra pôr os ovos n’un rincón. O viño estivo a refrescare antre molladas de fentos, com’as froitas. Logo o Risco, litúrxicamente, dosifica o café e vixila o agurgullar do cazolo d’auga. ¡Que bén fai o Risco oficiando n’un lar labrego! Respétano as vellas, as pitas e o gato. Cicais lembranzas de bruxerías ... Que sei eu.

Pola tarde seguen por Lama da Augada, terras de vello aforadas de Oseira, e Barrela, Touza, Coedo e Buciños – vivir invernizo, recollido, forte, sin as prisas do vrán e toda a maestade petrucial do inverno, das castañas, do gando, das noites de contos e trazas das seréas labouras da montana.

O camiño ha levalos por Tresar de Sabugueiro e Tresar de Carballo – bos logares silenzosos – deica Viana. – Cando chegamos baixaba a noite do Faro.

Seguir todo o camiño por Lamas, Viana e demais pobos: non ten perda. E qu’os marcos foron postos fai pouco, na historia espirtual da Galiza (...) Na viaxe cada día leva o seu traballo preciso. E dúrmese sin pensar no mañán.

SEGUNDA XORNADA: martes, 5 de xullo.

Franqueamos a porta â unha surprendente mañán neboenta e fresqueira, toda verde d’arboredos, sebes e lameiros lavados, toda borrallenta de brétemas montesías, prontas a desfiarse en orballeiras

O grupo segue o camiño desde Comezo deica Riazón e Nuxilde, onde se acollen nun forno – O día figura deixarse aprisoar na chúvia máina inda non orgaizada coma si estivéramos no seio da nube –. Logo continúan deica Penasillás e máis adiante polas terras de Adá na procura do mesón de San Vicente. Xa pola tarde chegan a Cerdeda, outra aldea da montaña. A ruta atravesa Cal, Olveda, Moexa, Pereira e Caira. É noite. Un rapaz fai de pegureiro deica o Casar de Naia e logo Monterroso, onde Otero compón unha sentida oda ao xamón.

Monterroso recibeunos d’un xeito antergo, mais que petrucio, feudal.

TERCEIRA XORNADA: mércores, 6 de xullo

Prazer de estár n’unha vila galega iñorada pra nós. Temos horas d’abondo pr’andala priguizosamente que é o millor sistema pra enteirarse das cousas.

É día de feira. Logo de visitar o mercado de facos, porcos e gando, describen polo miúdo a vila. Tamén visitan a barbería onde “hai dous mozos da aldeia. Os peisanos cando se sentan n’unha silla sempre figuran que están no dentista ou no retratista (...) Namentral’o Risco debe andar pol-o pobo facendo dibuxos. Cando dibuxa o Risco, a noz rube e baixa seguindo os movementos da cabeza, coma si dixera: vai ben, vai ben ¡vai ben!”

O grupo dorme no Palace. – A seriedade do Palace queda demostrada con soilo apuntar que xa âs nove da mañán preguntaron da cociña si queríamos cocido. A mantenza antiga require sua meditada preparazón; hai que deixar ô pote seu tempo –. Ese mesmo día pola tarde saen cara Palas de Rei, onde agarda por eles o boticario Avelino García Armesto para acollelos na súa casa.

CUARTA XORNADA: xoves, 7 de xullo

En Palas de Rei os viaxeiros soben no Castromil con destino a Lugo – Agora rubimos a íl de mal xenio. Iste transixir ca mecánica, fáinos un carís de vencidos (...) Vergonza de sentirse levados con tanto adubío de morrales, caxatos e cantimploras.

Chegan a Lugo contra as once da mañá. Na praza maior reúnense con Evaristo Correa Calderón (6). Guiados por el e outros amigos, comen no mesón Santa Comba.

Rillamos un compango de arrieiros d’ises que espertan a envexa dos paisanos que chaman carne ô touciño; postas enxoitas, frebosas de vaca seca.

Logo toman café e fuman no Circo das Artes – istas sociedás gardan o esprito do liberalismo pragmático do século derradeiro –. Máis tarde o grupo reanuda o camiño en dirección a Outeiro de Rei e Rábade. Alí pasan a noite nunha casa da praza da Estación.

Todal-as madeiras son novas com’a casa, endexamais foron fregadas e si c’unha trencha houbera pacencia pra descurtizar un anaco da capa de porcallada qu’as recubre, saberíase a caste da madeira.

QUINTA XORNADA: venres, 8 de xullo

Dend’aquil aire sul de Viana tiñamos o sentimento de que a invernía s’acugulaba no noso camiño (...) Moitos moios d’auga caíron riba de nós.

O grupo xanta bacallau no mesón de Gaibor, e ás catro da tarde chegan deica Vilalba, onde gozan das súas tendas de doces.

Eu desexo a sinxela fortaleza das xemas. Sempre me lembran as representazós dos pranetas inda roxos dinantes de criar a tona vital, ou o sol pouquiño dinantes de ser comido pol-as xencivas sin dentes das serras.

En Vilalba agarda por eles Noriega Varela (7) – indiscotido príncipe d’unha rexión da Galiza, con ser fino catador de todal-as esencias da Terra. Seu reino non ten marcos en latitude sinón en outura.

Cean na fonda acompañados polo poeta e prolongan a noite nun intenso faladoiro, felices por – ter coñecido un pobo mais pra siñalar con coordenadas sensitivas no mapa interior.

SEXTA XORNADA: sábado, 9 de xullo

Noriega foi connosco un anaquiño pol-a carreteira das Pontes. Longa xornada.

Os camiñantes xantan no mesón de Candamil – con sobriedá gostosa, fora de toda gula. Desde alí seguen deica as Pontes de García Rodríguez, onde Risco exerce de enfermeiro coas vinchocas de Otero, – e realiza unha cura longa, precisa, aseptica.

SÉTIMA XORNADA: domingo, 10 de xullo

Pol-a mañán grandes discusiós. Os amigos queren seguir camiñando. Eu colleríaos en auto no meio do camiño a Ortigueira. No intre desaunamos, o Risco faime outra cura. Logo váise co Ben-Cho-Sey a ouvir misa e flanear un pouco pol-a vila.

Despois da cea reúnense en Ortigueira con outros amigos. – Foi o tema xeneral: Galiza. Sua fala, seu presente, seu porvir –. Tamén estaba previsto ofrecer unha conferencia galeguista para dar a coñecer a súa ideoloxía, mais non foi posible organizala.

Díxose que eramos xente de moito coidado, nemiga das instituzós mais respetabres, socialistas, anarquizantes (...) Sobretodo ô Risco consideróuselle home perigoso. Risco dinamiteiro, Risco revolucionario, Risco nemigo de todo canto hai de respetabre baixo a capa dos ceos. E Risco calou e meditando nos estranos xiros da opinión, calaba e sorría.

OCTAVA XORNADA: luns, 11 de xullo

Erguémonos cediño. O derradeiro día da nosa pelerinaxe.

Cruzaron en motora deica Mera, onde agardan por eles novos amigos que os acompañarán deica Teixido. Otero non pode camiñar e cabalga nun faco. A viaxe remata na reitoría de Santo André, tomando café e fumando co crego, Andrés Miragaya.

Ainda con sol alto diuse a siñal da partida. Hai moitos kilómetros hastra Cariño. Con grande door arrincamos de S. Andrés.

NOVENA XORNADA: martes, 12 de xullo

Logo de xantar en Cariño acompañados polos amigos que fixeron con eles a última etapa da viaxe e máis o crego da vila, colleron un auto camiño de Viveiro, onde abrazan o amigo Ramón Villar Ponte (8).

Desde alí, de novo en auto, atravesan Mondoñedo, Vilalba, Lugo e, por fin, Ourense.

Na estazón d’Ourense desfíxose o encanto; xa somos homes encarrilados, xa o reló toca pra nós horas ben diferentes das ceibes horas do camiño e da pousada (...) Amigos Risco e Ben-Cho-Sey: unha aperta e a pousar os bastós por algún tempo. Ô largo de moitos días non podíamos ollar un camiño por non ter de desairar a sua invitazón â viaxe. ¡Terra a Nosa!

(1)  Fonte da imaxe de Ramón Otero Pedrayo: fundacionoteropedrayo.org

(2)  Fonte da imaxe de Vicente Risco: bvg.udc.es

(3)  Fonte da imaxe de Ben-Cho-Shey: www.foroporlamemoria.info

(4)  Carta de Ánxel Casal a Salvador Cabeza de León. 10 de outono de 1929. Ánxel Casal (1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz e Vázquez Souza. Ediciós do Castro, 2003. P. 231.

(5)  As viaxes de Otero Pedrayo. www.lavozdegalicia.es – 20 de xuño de 2001.

(6)  Evaristo Correa Calderón. (1899-1986). Escritor e xornalista. En 1927 publicou en Nós: Margarida a da sorrisa d’aurora, o primeiro conto infantil da literatura galega.

(7)  Antonio Noriega Varela. (1869-1947). Xornalista e poeta. A súa obra máis coñecida é Do hermo (1920). En 1928 publicou en Nós a obra etnográfica: Como falan os brañegos.

(8)  Ramón Villar Ponte. (1890-1953). Ensaísta e membro fundador das Irmandades da fala. Foi xerente da editorial Céltiga. En 1927 publicou o primeiro libro editado por Nós: Historia sintética de Galicia.